Роль этнических факторов реализации грамматических значений форм способа действия
Рахматуллаева Шаходат Зиётовна,
преподаватель кафедры методики дошкольного и начального образования Каршинского государственного университета, Узбекистан.
Харакат тарзи шакллари грамматик маъноси воқеланишида этник омилнинг роли
Ш. З. Раҳматуллаева,
Қарши Давлат Университети катта ўқитувчиси.
В данной статье на научно-теоретической основе проанализировано место этнических факторов в реализации грамматических значений форм способа действия.
Ключевые слова: языческие факторы, не языческий фактор, этнический фактор, грамматическое значение, этническая вариантность.
In this article was given theoretical analyse on types of movement actions and their graatical meaning expressed from the etymological point of view.
Калит сўзлар: лисоний омиллар,нолисоний омил, этник омил, етакчи феъл, кўмакчи феъл, грамматик маъно, этник вариантлашув.
Грамматик шаклларда ҳам этник омилларнинг ўзига хос ўрни бор. Ҳаракат тарзи шакллари ўз грамматик маъноси ва қўлланишида ижтимоий-лисоний омилларни яхлит акс эттирганлиги билан кўпроқ аҳамиятга эга. Бунинг бир неча сабаблари бор:
1) ҳаракат тарзи парадигмаси аъзолари сони бошқа грамматик шакллар парадигмалари аъзолари сонидан анча кўплиги билан характерланади;
2) ҳаракат тарзи шакллари кўпинча воқеликни ифодалашни устувор субъектив муносабат билан амалга оширади (бундай ҳолат отлардаги субъектив муносабат шаклларида ҳам яққол кўзга ташланади;
3) ҳаракат тарзи шаклларида ўзбек тилининг ҳудудий кўринишлари билан боғлиқ шакл ва маънода этник вариантлашув ҳоллари ҳам кўпроқдир.
Ҳаракат тарзи шаклларида нолисоний-ижтимоий омилларнинг ҳар хил турлари – этник хосланиш ва ҳудудий қўлланиш хусусиятига эгалик, тарихий варинтларнинг мавжудлиги, лисоний шахснинг ёши билан боғлиқ ҳолда ишлатилишдаги фарқ ва тафовутлар, шу билан биргаликда, лисоний шахснинг адресатга субъектив муносабатнинг аён ифодаланиши билан юзага чиқадиган кўринишларини кузатишимиз мумкин.
Ўзбек адабиётида ҳаракат тарзи шаклларининг этник вариантлари таниқли адиб Тоғай Муроднинг ҳикоя ва қиссаларида, романларида ўзининг оригинал қўлланишлари билан ажралиб туради. Албатта, этник ижтимоий хусусиятлар лисоний шахснинг социл мавқеи ва роли, жинси, савияси, ёши каби бошқа қатор ижтимоий омил хусусиятларига ҳам қоришган ҳолда намоён бўлади.
Қўшчи белқарсдан билак ўтказди. Белқарс тутамлади. Йўқ қоринни тағин-да олға сурди. Кети тағин-да ичкари кириб йўқолди.
– Аммо-лекин! — деди. — Айтинглар, қани, мен кимман?
Деҳқонлар ўзаро қарашиб олди. Биламиз демишдай, бош ирғади.
Ҳазил демишдай, мийиқларида кулди.
Феъл шаклларининг, умуман, сўз шаклларининг қўлланилишида адиб сурхон воҳаси лаҳжа аслиятини нафақат сақлаб қолиш, балки уни бўрттириш йўлидан боради. Этник омилларни кучайтириш асосида этноментал хусусиятларни ёрқинроқ намойиш қилиш, бунинг натижасида, китобхонда этник колорит таъсирини ошириш пайида бўлади. Мазкур матнда қўлланган қарашиб олмоқ кўмакчи феълли сўз қўшилмасида ҳам шундай ҳолни кўришимиз мумкин. Одатдаги, адабий меъёрий қўлланишда гап Деҳқонлар ўзаро қараб олишди шаклида бўлади. Бундай қўлланишда ҳаракатнинг бир неча киши томонидан биргаликда амалга оширилганлиги ҳақидаги ахборот ифодасида сохталик пайдо бўлур эди. Буни бартараф этиш учун гап Деҳқонлар бир-бирига қараб олишди кўринишида бўлиши лозим эди. Демак, гап ифодалайдиган фикрга уч хил кўринишда либос бўла олиш имкониятига эга:
1. Деҳқонлар ўзаро қарашиб олди.
2. Деҳқонлар ўзаро қараб олишди.
3. Деҳқонлар бир-бирига қараб олишди.
Бу гаплардан фақат биринчисида ҳаракат тарзи шаклларининг етакчи феълга қўшилишидан иборат окказионал қўлланиши мавжуд бўлиб, бошқа қўлланишлар этник колоритни бера олмайди. Қарашиб олди, бўлишиб олди, айтишиб олди каби ҳолатларда ҳам шундай хусусият бўртганлигини кўришимиз мумкин.
Қарашиб олди шаклидаги кўмакчи феълли сўз қўшилмаси бир қарашда қарашмоқ (“ёрдам бермоқ”, “кўришмоқ”) феъли билан нутқий омонимик муносабат қасб этади. Лекин бу феъл кўпинча келмоқ (қарашиб келмоқ), қўймоқ (қарашиб қўймоқ) кўмакчи феъллари билан феълнинг ҳаракат тарзи шаклини ҳосил қилади.
Қарашиб олмоқ феълида “ҳаракатнинг давомийлиги” семасига бетарафлик мавжуд. Лекин ана шу давомийликни таъминлаш мақсадида қарашиб олмоқ феълидаги етакчи феъл адиб томонидан такрор қўлланади:
Деҳқонлар юзидан кулгич қочди. Бари ўйлаб қолди. Охири чидаб ўтиролмади.
Қўшчи қайтиб келди. Қўшчи кўкрагига кафт қўйди.
– Мен! — дея кўкрак урди. – Мана шу мен, Ботир фирқаман, Ботир фирқа!
Деҳқонлар ўзаро қарашиб-қарашиб олди.
Етакчи феълнинг такрор қўлланишидан тарз маъносининг кучайганлиги – “ажабланиш” маъносининг олдинги феълдагига нисбатан маълум даражада ошганлигини кўришимиз мумкин.
Кўмакчи феълли сўз қўшилмасининг такрор қўлланиши асосида тарз маъносини кучайтириш қипчоқ лаҳжаларидаги ўзига хос этник хусусиятлардан бўлиб, бундай ҳолат адиб нутқида нисбатан фаол қўлланади:
1. Она яна қайтиб сўқмоққа тушди. Қўлтиқ тугунини маҳкамроқ босди.
– Эна, но-он...
Она елкаларини учирди. Боласини силкиб-силкиб олди. Жеркиб-жеркиб олди. Оёқларини шапиллатиб-шапиллатиб уриб олди.
2. Боласи елкасидан сирғалиб тушди. Жойида ўтириб қолди. Ўрмалаб-ўрмалаб олди.
Никоҳ ўқилиш мобайнида онаси куёв елкасига беқасам чопон ёпди. Беқасам елкасидан игна билан ип ўтказиб-ип ўтказиб олди.
Қайлиқ-да тўлғона-тўлғона ёнмиш шамга термулди...
3. Қайлиқ куёв қучоғидан қўзғолди. Куёв узатмиш бебош қўлларни рад этиб ташлади.
– Бўлди! – деди. – Бебошлик қила берди-қила берди, тонглар бошига-да етди...
Сўнгги жумлада феълнинг ҳаракат тарзи шаклларида етакчи феълнинг ўзинигина такрорий беришдан кўра умуман кўмакчи феълли сўз қўшилмасини бутунлай такрорий бериш маънони кучайтириш ва давомийликни бўрттиришда қўл келиши намойиш этилган (бебошлик қила берди-қила берди).
Феъл ҳаракат тарзи шаклларининг қисман ёки тўлиқ такрорланиши амалга оширилаётган ҳаракатнинг тарзинигина эмас, агар муаллиф нутқида қўлланган бўлса, унинг персонаж ёки умуман объектив воқеликка муносабатини, персонаж нутқида қўлланган бўлса, дискурсив жараёндаги бошқа бир шахс ёки объектив воқеликка салбий ёки ижобий муносабатини баён этиш учун намойиш этишга хизмат қилади. Юқорида келтирилган матнларда муаллифнинг персонажлар хатти-ҳаракатига муносабати баён этилган. Агар бетараф муносабат ифодаланиши лозим бўлганда эди, феълнинг ҳаракат тарзи шаклини қисман ёки тўлиқ бўлишидан қатъи назар, такрорсиз қўллайверар эди: бебошлик қилаверди, силкиб олди каби.
Айрим ҳаракат тарзи шаклларида, адабий нутқ меъёрлари нуқтаи назаридан қаралганда, меъёрдан чиқиш ҳоллари кузатилади. Масалан, баъзи мустақил феъллари ҳар қандай кўмакчи феъл билан бирикиш имкониятига эга бўлмайди. Масалан, жеркимоқ феъли ташла кўмакчи феъли билан бирикиши (жеркиб ташламоқ) узуал ҳодисадир. Лекин адиб қипчоқ лаҳжасида бу мустақил феълнинг ол кўмакчи феъли билан бирикувидан иборат ҳаракат тарзи шаклларини жуда кўп қўллайди: жеркиб олди, ўрмалаб олди, қарашиб олди каби. Мисоллар:
1. От оҳисталади. Қалқиб-қалқиб олди. Оёқ илиб-илиб олди.
2. Ана шундай эмиш-эмишлар Оллоёр отини илоҳийлаштирди. Оллоёр отини авлиёлаштирди.
Эл, Оллоёр мозорини теварагини деворлаб олди.
Матндаги қалқимоқ феъли, одатда, тўсатдан юз берадиган иш-ҳаракатни ифодалаганлиги учун шу мувофиқ тарз ифодаловчи кет феъли билан тарз шаклини ҳосил қилади. Ёзувчи этник қўлланиш ўзига хослигидан фойдаланиб, окказионал тарзда қалқиб-қалқиб олди шаклини ишлатади.
Шу билан бирга, қарамоқ феъли ҳам ўзбек адабий тилида қўй, қол кўмакчи феъллари билан ишлатилади: 1. Йигит лайлакка бир қараб қўйди-ю қадамини тезлатди. (Ў.Ҳош.) 2. Раҳматликнинг изидан ҳавас билан қараб қолмиш навкарларнинг шивир-шивирича, ҳув, қир этагида бечоранинг ўйнаб-ўсган овули қолиб кетаётир экан. (Л.Бўри.) Аммо ёзувчи бунда ҳам ҳаракат тарзининг этник хосланишидан фойдаланади ва матнда уни қўллайди:
Отамиз жамоадан кўзини олиб қочди.
Ерга қаради. Мунғайиб қолди.
Ер остидан тоғасига қараб-қараб олди.
Алоҳида таъкидлаш лозимки, баъзи ҳолларда ижодкор иш-ҳаракатнинг давомийлигини ифодалайдиган ҳаракат тарзи шаклларининг этник хосланишидан унумли фойдаланиб, табиат ҳодисалари тасвирида этник колоритни кучайтиради:
Бола онасини бошини опичлаб-опичлаб олди.
– Эна, нон... – деди.
Она парво этмади. Бир маромда одимлади. Қош қорайиб борди.
Қош қораймоқ ибораси қол сўзининг турли шакллари, бор феълининг ҳозирги замон давом шакли (бор(ар)) да қўлланади. Мисоллар: Бироқ, кечга томон ҳовлида тағин югур-югур бўлиб қолди-да, кейин ҳаммаёқ тинчиди. Кейин қош қорайганда, ўғли Шокир новча қоматини эгиб, эшикдан кирди. (Ш.Холм.) Шу куни Саври хола алламаҳалгача Собиржонникида қолиб кетди. Кўчага чиққанида қош қорайиб қолган эди. (Ў.Умар.) 3. У шунчалик секин гапирардики, Валижонга бир марта ҳам қайта сўрашга тўғри келмади. Қош қорайганда хат тайёр бўлди. (Ў.Умар). Ёзувчи ушбу иборани бор кўмакчи феълининг яқин ўтган замон шаклида бериш билангина этник ўзига хосликни таъминлайди.
Таҳлиллардан маълум бўладики, тил лисоний имкониятларидан нутқий фойдаланиш жараёнида бу имкониятлар нолисоний омиллардан бўлган ижтимоий факторнинг бир кўриниши – этник омил билан уйғунлашган ҳолда юзага чиқади. Этник омил ҳаракат тарзи шаклларида бошқа грамматик шаклларга нисбатан маълум даражада кўпроқ этник колоритни намоён қилиш воситаси сифатида хизмат қилади. Ҳаракат тарзининг этник хосланган ҳолда қўлланиши лисоний шахс ёки адресат характер-хусусияти кабилар қоришган ҳолда муштаракликни намоён қилади.
Адабиётлар
1. Сайфуллаева Р., Менглиев Б. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Дарслик. – Тошкент: Фан ва технология, 2010.
2. Менглиев Б., Холиёров Ў. Ўзбек тилидан универсал қўлланма. – Тошкент: Академ.нашр, 2011
3. Шукуров О. Ҳаракат тарзи шакллари парадигмаси: Филол. Фанлари номзоди....дисс.автореф.- Самарқанд, 2005.
4. Мўминов С.М. Ўзбек мулоқат хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. Филол. фан. док. дис. ... – Т., 2000.
Поступила в редакцию 11.05.2016 г.