Кинодраматургия и требования художественного сценария
Муфти-заде Гулчехра Анваровна,
преподаватель кафедры культуры и искусства Института искусства и культуры, Узбекистан.
Кинодраматургия ва бадиий сценарий талаблари
Муфти-заде Гулчехра Анваровна,
Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институти “Санъатшунослик ва маданиятшунослик” кафедраси ўқитувчиси.
Бадиий ва ғоявий жиҳатдан юксак савияли асарлар кинодраматругияда профессионалликнинг ривожини таъминлайди. Маълумки, кино ва драматургия ўзаро узвий боғлиқ тушунчалар. Кинодраматургиянинг шаклланишида бу икки тушунчаларни айро тасаввур қилиш мумкин эмас. Ана шу икки тушунча сирларини мукаммал эгалламаган киши яхшиси бу ишга қўл урмасин. Акс холда бугунги куннинг дарди ва муаммоси фақатгина маиший мавзулардагина акс этиб, кинодраматургияда кўзланган чўққилар орзулигича қолиб кетади. Оқибатда томошабин кўзи фақатгина тор ва маиший мавзуларга қоришган фильмларга ўрганиб қолади. Муаммоларнинг енгил-елпи ечимига ўрганган томошабин эса фильмнинг мавзусига қараб, унда комедиянинг шаббодаларини хис этсагина кинотеатр остонасини ҳатлайди.
Бугун кўплаб муҳокамалардаги нутқларда “яхши сценарий йўқ”, “профессионал кинодраматург етишмаслиги” каби жумлалар қулоққа ўқдек қадалмоқда. Негаки, бугун биз баралла куйлаш мумкин бўлган замонанинг зайлини кўнгилдагидек куйлай олмаяпмиз. Миллатимиз бошида қилич ярақлаб турган кезларда яратилган қайноқ ижод наъмуналарига бир назар солайлик. Ҳолбуки, бобокалонларимиз ўша даврнинг машъум онлари гирдобида ҳам халқнинг дардини, бошини кундага тутиб бўлсада айтишга улгурганлар. Миллатнинг кўзини очиш, халқни илм-маърифатли қилиш истагида ёнганлар. Маърифатпарвар зиёлиларимизмустамлакачилик зулмига қарамай, халқимизни миллий уйғониш ва эркинлик сари даъват этганлар. Улар барчага бирдек маълум ва машхур бўлган ўлмас асарларида ишқ-муҳаббат, дўстлик, ҳалоллик, инсонийлик каби юксак инсоний туйғуларни замон ва инсон муаммоларининг бугунги кунига қадар тараннум этмоқдалар.
Шу ўринда бадиий фильмнинг асоси бўлган сценарий яратишда кинодраматург айнан қандай талабларга эътибор қаратиши лозимлигига, таниқли киношунос олим Ханжара Абулқосимованинг кинематографик қарашлари мисолида алохида тўхталамиз.
Дастлаб сценарийларнинг шаклланиш жараёнлари хусусида олим шундай фикрларни беради. Бугунги кунда адабиётнинг кинодраматургия деб аталувчи ушбу жанрининг тарихи анча мураккаб ривожланиш йўлини босиб ўтди. Кино тарихининг дастлабки босқичидаги бадиий фильмлар умуман сценарий талаб қилмасди, чунки у фильмлар бор-йўғи 5-7-10 дақиқа давом этарди. Уларнинг сюжетларини ёзиб олиш схема ёки планни эслатарди. Кўпинча режиссёрнинг фикри, нияти сюжет вазифасини ўтаб, бевосита фильм съёмкаси вақтида намоён бўларди.
Кинонинг ривожланиб бориш жараёнида бўлажак фильм сюжетини олдиндан ёзиб олишга эҳтиёж туғилди. Дастлабки сценарийлар бўлажак фильм воқеаларини кадрлар бўиича муайян номерлар билан ёзиб олишдан иборат бўлар эди ва булар техник сценарийлар шаклида бўлган. Кейинчалик кино учун асар ёзадиган муаллифлар театр драматургияси тажрибасига мурожаат қилдилар, шу тариқа сценарийлар пьесага ўхшай бошлайди. Бундай сценарийларда сўз жуда оз ўрин эгаллаган, чунки у вактларда кино овозсиз эди. Кино овозли бўлгандан кейин кинодраматургия жадал ривожлана бошлади.
Бадиий кинонинг сценарийси аввало пировард мақсади – спектакль қўйиш учун эмас, балки кино яратиш учун мўлжалланганлиги билан фарқ қилади. Бу мақсад сценарийнинг ҳусусиятини белгилайди. Унда воқеалар вақт ва маконда ривожланиши керак. Бу воқеаларнинг кадрга олиниши кейинчалик монтаж воситасида ягона бир нарсага – фильмга “айланади”. Сценарий ёзилаётган вақтда унинг муаллифи буни эсдан чиқармаслиги лозим. Акс ҳолда сценарий куруқ тасвирдан нарига ўтмайди. Шундай килиб, сценарий муаллифи ўзи яратаётган асар асосида фильм кўйилишини унутмаслиги, унда товуш ва тасвирий тизимларни синтезлаштириши зарур [1.Б.16-17.].
Кинодаги ҳар қандай фильмлар катта меҳнат жамоасининг маҳсули ҳисобланади. Бутун суратга олиш жараёнига саҳналаштирувчи режиссёр, бош оператор, бош рассом раҳбарлик қилади, композитор, актёрлар бадиий фильм яратишда иштирок этадилар. Аммо сценарийчи барча турдаги фильмлар яратишда бош “айбдор” ҳисобланади. Сценарий ҳар қандай фильмнинг драматургик асосидир. Сценарийсиз фильм бўлиши мумкин эмас. Агар сценарий кино нуқтаи назаридан яхши ёзилган, унга яхши ғоя сингдирилган бўлса, у режиссёрда ижодий илхом уйғота олади [3.Б.5.].
Сценарийда муаллифнинг дунёқараши, унинг бадиий тафаккури, кинематографик тушунчаси, айниқса ёрқин намоён бўлади. Сценарий ёзишга дафъатан киришилмайди, бунга рўй берган бирор воқеа бирдан пайдо бўлиб, муаллифни тинч қўймайдиган фикр сценарий ёзишга асос бўлади. Аста-секин бўлажак сценарийнинг мавзуси вужудга келади. Муаллиф сценарийда нима ёки ким ҳақида ҳикоя қилинишини аввалдан билади. Сценарий учун мавзу танлаш муҳим жараён ҳисобланади. Мавзу сценарийнинг сюжети таянадиган нуқтаси.
Сценарий ёзишнинг мухим жиҳатларидан бири бу муаллифнинг сўз устида ишлашидир. Театрдан фарқли ўлароқ, кинода сўздан тежаб-тергаб фойдаланилади, чунки куп нарсалар кинода тасвир воситалари орқали ифодаланади. Кинода сўз барча кинематографик ифода воситалари билан мустаҳкамланади ва у ҳуди театрдаги каби каҳрамон феъл-атворини очиб беради. Хатти-ҳаракат учун туртки бўлиб хизмат килади, саҳна ва ҳар бир эпизоднинг вазиятини ҳамда руҳиятини акс эттиради. Қаҳрамон тилининг ўзига хослиги актёрга ўзи ижро этадиган образ устида ишлашида қўл келади, унинг ички оламини тушуниб олишда кўмаклашади.
Сценарийнинг сўзи устида ишлаш кинодраматург ижодидаги энг мураккаб жараёндир. Қаҳрамонлар нутқидаги монологлар ва савол-жавоблардаги ҳар бир сўз қатьий ишланган бўлиши зарур. Сўз қаҳрамон хатти-ҳаракат безагини эмас, балки таъсирчанлиги билан унинг ички ғалаёнлари, кечинмаларини ўзида мужассам этиши лозим. Бадиий юки бўлмаган кўпсўзлик кинога тўғри келмайди. Ҳатто монологлар кисқа-лўнда ва туб маъноли бўлиши керак. Акс ҳолда роль қизиқарли чиқмайди. Сценарийда, сўнгра фильмда сўз ўз мантиқига эга бўлмоғи ва унинг ҳар бири қатъий заруратдан келиб чиқиб ишлатилмоғи керак. Бусиз сўз киноасарда ўз маъносини йўқотиб, воқеалар ривожи, қаҳрамонлар характеридаги шиддатни тўхтатиб қўяди.
Сўз ва тасвирнинг боғлиқлиги – киносанъатнинг бошқа турларидан фарқ қиладиган муҳим жиҳатларидандир. Фильм яратиш жараёнларида, жаҳон киносининг мумтоз назарий асарларида ҳамда киношунослар тадқиқотларида бу масала кўп ўрганилган. Кинода сўз билан тасвир боғлиқлигининг тўлақонли ижодий ечимига эришиш фильмнинг кинематографик савияси ва бадиий таъсирчанлигини белгилайди.
Нафақат қахрамон нутқида, монолог ва диалогларда, балки сценарийнинг ёзилиш услубидаёқ воқеа-ҳодисаларни куруқ баён этишдан қочиш керак. Сценарий сўзлар воситаси билан воқеанинг тасвирий (кинематографик) лавҳасини, муҳитини ёрқин жонлантириши лозим [2.Б.25.].
Шундай қилиб кинодраматург, рассом, режиссёр, оператор ва актёрлардан иборат ижодий гурух кинонинг умумий қиёфасини ташкил этиб, шакллантириб, бутун ҳаёти-тарихи давомида ўзбек кинематографияси мавқейини юксалтиришда асосий роль ўйнайди. Бу эса кинодраматургиямиз равнақига гров, савиясига мезон бўлади. Ҳар бир сценарий кино талабларига қараб яратилса ижодий юксалиш ўсаверади.
Адабиётлар рўйхати
2. Ўша манба, 25-б.
3. Абулқосимова Х. Кинотеледраматургия асослари. – Тошкент: STAR- POLIGRAF, 2009, 5-б.
Поступила в редакцию 26.11.2017 г.